ح. جوشن لو
آری که افتاب مجرد به یک شعاع
بیخ کواکب شب یلدا برافکند
خاقانی
شب یلدا شبی بدشگون و نحس بوده است، طبیعی هم هست ؛طولانی ترین شب سال که طولانی و تیره بودنش در فرهنگ عامیانه و شاعرانه مثال زدنی بوده؛ طولانی ترین حمله اهریمن بر روشنایی. این شب جشن گرفته نمیشده بلکه ایرانیان در این شب دور هم جمع می شدند و آتش روشن می کردند و بیدار می میماندند تا از بدشگونی و نحوست آن در امان باشند.
آنچه که مقدس بوده و جشن گرفته میشده صبحگاه و زمان طلوع خورشید اولین روز دیماه بوده که در فرهنگ مهرپرستی زمان زایش مهر (میترا) از صخره و پیروزی خورشید بر تاریکی بوده است. نشانه این پیروزی کوتاهتر شدن تدریچی شبها از لحظه تولد مهر است. یلدا واژه ای سریانی و به معنای تولد است.
در فرهنگ مزدایی نیز، دی به معنای خدا و دادار است و اولین روز هر ماه نیز روز اهورا مزدا و خداست. بنابر این اولین روز دیماه (روز اهورا مزدا) که نام ماه و سال مقارن است، روزی بس بسیار بزرگ و مقدس بوده و خور روز (روز خورشید) یا خرّم روز نامیده و در آن جشن بزرگی برگزار میشده شده است.
بعدها بدلیل خویشاوندی مهرپرستی و مسیحیت تولد مهر تبدیل به تولد مسیح می شود و با عنوان کریسمس جشن گرفته می شود.
به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا
سنایی
